Στη σειρά των ιστορικών αφηγημάτων, που σήμερα ολοκληρώνεται, χαρακτηρίσαμε τους κρυπτοχριστιανούς της σύγχρονης Τουρκίας ηρωικές μορφές. Διακινδυνεύουν την ελευθερία τους και την ίδια τη ζωή τους στην ισλαμική και σοβινιστική κοινωνία τους. Άγνωστος ο αριθμός τους. Πάντως δεν είναι λίγοι...
Στους πολλούς αιώνες της απάνθρωπης δουλείας οι Έλληνες ραγιάδες υπέστησαν συστηματικούς διωγμούς. Σκοπός των δυναστών τους ήταν να τους εξισλαμίσουν και να τους αφομοιώσουν. Οι πρόγονοί μας αντιστάθηκαν στη βία με τη θυσία. Διασώζονται δύο σημαντικά έγγραφα, σχετικά με τη μοίρα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Πρόκειται για δύο «Πρακτικά», από το 1338 έως το 1340 περίπου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που απευθύνονται στους κατοίκους της Νικαίας και δημοσιεύονται στο βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη «Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού (11ος – 15ος αιώνας). Πρόκειται για έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης και τα συγκεκριμένα κείμενα βρίσκονται στις σελίδες 300-302.
Στο πρώτο Πρακτικό αναφέρεται, μεταξύ άλλων:
«Από τότε που ο Ισμαηλίτες υπερίσχυσαν απέναντί μας – με την άδεια του Θεού λόγω των πολλών μας αμαρτιών – αιχμαλώτισαν και υποδούλωσαν πολλούς από τους δικούς μας και βίαια τους εξανάγκασαν και τους έσυραν, αλίμονο, στη δική τους κακία και αθεΐα. Αυτοί που έπεσαν σε τέτοια βάθη αμαρτίας κατάλαβαν ότι αμάρτησαν και αυτό είναι που τους ώθησε να αναζητήσουν και πάλι τον χριστιανικό τρόπο ζωής. Μία άλλη όμως σκέψη τους κάνει να διστάζουν και θέλουν να ξέρουν με βεβαιότητα κατά πόσο δεν θα αποτύχουν πέρα για πέρα, αλλά θα κερδίσουν τη σωτηρία τους. Η Εκκλησία του Θεού υπόσχεται σε όλους αυτούς και δίνει βέβαιη μαρτυρία ότι [η Εκκλησία] θα θεραπεύσει και θα θεωρήσει χριστιανούς και πάλι όσους επιστρέψουν στην αληθινή πίστη στον Θεό και αποσπάσουν τον εαυτό τους από το αμάρτημα του μουσουλμανισμού, στο οποίο περιέπεσαν. Όπως είπαμε δεν θα βρουν κανένα εμπόδιο στη σωτηρία τους λόγω του αμαρτήματος αυτού, αλλά όσοι μετανοήσουν ανοιχτά και ειλικρινά και διαλέξουν έτσι να υποφέρουν για την πίστη τους στον Θεό, θα φορέσουν το στεφάνι του μαρτυρίου. Και όσοι αποφασίσουν να ζήσουν κρυφή ζωή, διατηρώντας με τις πράξεις τους και στην καρδιά τους τον χριστιανισμό (επειδή φοβούνται ότι διαφορετικά θα τιμωρηθούν) και αυτοί επίσης θα σωθούν. Μόνο πρέπει να προσπαθήσουν να διατηρούν όσο μπορούν τις εντολές του Θεού».
Όπως συμπεραίνει ο καθηγητής Βρυώνης, το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης αντιμετωπίζοντας τη λαίλαπα των εξισλαμισμών έβλεπε ότι υπήρχαν δύο δρόμοι προς σωτηρία από την αποστασία τους: το μαρτύριο ή ο κρυπτοχριστιανισμός. Όποιοι είχαν ζέουσα πίστη και εξ αυτής απαράμιλλη γενναιότητα, ώστε να αποκηρύξουν τον μωαμεθανισμό δημόσια, κέρδιζαν τον στέφανο του μαρτυρίου, όπως έγινε στην περίπτωση του Πέρση μάρτυρα Ιακώβου. Οι άλλοι, που φοβούνταν τον θάνατο, θεωρούνταν και πάλι μέλη της Εκκλησίας αν ασκούσαν τον χριστιανισμό μυστικά και όσο καλύτερα μπορούσαν κάτω από απάνθρωπες συνθήκες.
Οι πνευματικοί ταγοί του Ελληνισμού επί τουρκοκρατίας ήσαν αυστηροί στο θέμα των κρυπτοχριστιανών. Έναν δρόμο παραδέχονταν σε όποιον οδηγήθηκε να εξισλαμιστεί: το μαρτύριο. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στο Προοίμιο του «Νέου Μαρτυρολογίου» του (Εκδ. Οίκος «ΑΣΤΗΡ», Αλ. και Ε. Παπαδημητρίου, Αθήναι, 1961) αφού με πολλά επιχειρήματα υποστηρίζει το μαρτύριο και απορρίπτει τον κρυπτοχριστιανισμό προτρέπει:
«Ανδρίζεσθε λοιπόν αδελφοί, και κραταιούσθω η καρδία σας εις τον αγώνα του Μαρτυρίου. Μη σας νικήση η προσπάθεια και αγάπη γονέων, αδελφών, συγγενών, γυναικός, τέκνων και υπαρχόντων. Μη σας εμποδίση από την μακαρίαν οδόν της αθλήσεως η φιλία πλούτου, δόξης, ηδονής, παντός του κόσμου, και των εν τω κόσμω. Ούτε αυτή η φιλία της ιδίας σας της ζωής. Διατί αν εσείς θελήσετε να φυλάξετε την ζωήν σας, θέλετε την χάσει. Μα αν την χάσετε δια τον Χριστόν, θέλετε την εύρει». (Σελ. 19-20).
Οι Νεομάρτυρες με το μαρτύριό τους διέσωσαν τον Ελληνισμό από τον εξισλαμισμό του και έτσι επιζήσαμε ως Έθνος των επτά και εννέα ακόμη αιώνων σε ορισμένες περιοχές, απάνθρωπης σκλαβιάς υπό τους Οθωμανούς στη Μικρά Ασία. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ορθώς λοιπόν προτρέπει προς το μαρτύριο και εμμέσως πλην σαφώς αποτρέπει από τον κρυπτοχριστιανισμό, αφού θεωρεί ότι ισοδυναμεί με εξισλαμισμό. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο από την πλευρά του είδε από ποιμαντικής πλευράς με συμπάθεια αυτούς που εξισλαμίστηκαν, που όμως εσωτερικά ουδέποτε έπαψαν να είναι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, που μετάνιωσαν για την πράξη τους, αλλά που δεν είχαν το σθένος ή την ζέουσα πίστη να επανέλθουν φανερά στην Πίστη τους και να υποστούν οι ίδιοι τα βασανιστήρια και τον μαρτυρικό θάνατο και οι οικογένειές τους ταπεινώσεις και διωγμούς.
Μια χαρακτηριστική περίπτωση Μάρτυρος, που έζησε για καιρό ως κρυπτοχριστιανός είναι ο Νεομάρτυρας Ιωάννης ο δερβίσης, από την Κόνιτσα. Γράφει στο βιβλίο του «Νεομάρτυρες – Από τη σκλαβιά στον ουρανό» (Εκδόσεις «Αρχονταρίκι», από σελ 211 κ.ε.) ο αείμνηστος Χαράλαμπος Β. Στεργιούλης, ότι ο Χασάν ήταν γιός δερβίση, που ήταν διορισμένος στην Κόνιτσα. Έγινε και αυτός δερβίσης και διακρίθηκε για την υποδειγματική συμπεριφορά του.
Έζησε για καιρό στο Βραχώρι, το σημερινό Αγρίνιο, και ήταν στην υπηρεσία του εκεί Τούρκου διοικητή. Παρά τους επαίνους και τις τιμές που απολάμβανε ο Χασάν δεν εύρισκε πνευματική ανάπαυση στο Ισλάμ. Αντίθετα όταν πληροφορήθηκε για τον Χριστό, αυτός κυριάρχησε στη ζωή του, αλλά δεν το εξωτερίκευε, γιατί υπήρχε κίνδυνος να το αντιληφθούν οι μουσουλμάνοι συμπολίτες του και να τον σκοτώσουν. Έτσι ζούσε ως κρυπτοχριστιανός. Ήταν δερβίσης, αλλά τηρούσε τις νηστείες των χριστιανών και αφανώς ζούσε όπως εκείνοι. Όταν ο διοικητής του μετατέθηκε στα Ιωάννινα, του ζήτησε να τον ακολουθήσει, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Στο μυαλό του είχε ότι μένοντας στο Βραχώρι και παραιτούμενος από τη θέση του δερβίση θα ήταν πιο ελεύθερος να βαπτισθεί.
Πήγε στους ιερείς του Βραχωρίου και τους ζήτησε να τον βαπτίσουν, αλλά εκείνοι αρνήθηκαν, φοβούμενοι την οργή των Τούρκων. Τον συμβούλευσαν να πάει στην αγγλοκρατούμενη Ιθάκη για να βαπτισθεί, γιατί έτσι δεν θα υπήρχαν επιπτώσεις σε κανέναν, ούτε σε εκείνον... Έτσι και έκανε και ονομάστηκε Ιωάννης. Μετά τη βάπτισή του επέστρεψε στην περιοχή του Βραχωρίου και επέλεξε να μείνει στο χωριό Μαχαλάς Ξηρομέρου. Εκεί παντρεύτηκε με χριστιανή ελληνίδα και ζούσε αφανώς ως αγρότης και ποιμένας προσέχοντας μην αποκαλυφθεί η αλλαγή του. Όμως οι ήσυχες ημέρες δεν κράτησαν πολύ. Ο δερβίσης πατέρας του έμαθε για τον γιό του και προσπάθησε να τον επαναφέρει στο Ισλάμ. Εκείνος αρνήθηκε. Τότε ένας συγχωριανός του μουσουλμάνος τον κατήγγειλε στον μουσελίμη του Βραχωρίου ότι στην πραγματικότητα ήταν γιός δερβίση και δερβίσης ο ίδιος, που ασπάστηκε τον Χριστιανισμό. Συνελήφθη και άρχισαν σε βάρος του σκληρά βασανιστήρια, για να επιστρέψει στο Ισλάμ. Όμως η αγάπη του για τον Χριστό τον έκαμε να μην Τον απαρνηθεί. Αποκεφαλίστηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 1814.
Για τους κρυπτοχριστιανούς στην Τουρκία έχουν γραφεί άνω των είκοσι αξιόλογων μελετών. Κυρίως αφορούν αυτούς του Πόντου. Μία από αυτές είναι του R.M. Dawkins “The Crypto – Christians of Turkey” ( Byzantion, VIII, 1933, p. 247-275). Ήταν εκ των πρώτων που χρησιμοποίησαν τον όρο «κρυπτοχριστιανοί».-
